maandag 9 januari 2012

Fruit: pomologen en het determineren van oude rassen

Oud appelras teruggevonden/
In het blad van een pomologenclub las ik in het recente winternummer onder bovenstaande kop het volgende:
    "Een van onze [..] leden vond [...] een onbekende appel. Met behulp van de determineergroep Vrienden van het oude fruit lukte het na enig speurwerk de naam te achterhalen. Het bleek de Enkele Griet te zijn. Deze appel is in 1758 reeds beschreven door J.H. Knoop.
Inmiddels is reeds enthout veiliggesteld en in het voorjaar zullen we hiervan een paar nieuwe boompjes enten. Dit is ook de basisdoelstelling van de [..] : het opsporen en bewaren van oude fruitrassen!"

Een verheugend bericht? - of niet?

Hier een klein vertoog over deze kwestie:

Pomoloog/
Pomologie, zo kun je in de Van Dale lezen, is . . " vruchtenkunde, de leer van de rangschikking der vruchtsoorten, hoe de vruchtbomen het geschiktst te vermenigvuldigen en te veredelen zijn, welke grond grond voor hun groei en ontwikkeling het beste is en hoe schadelijke invloeden te weren . . "
Pomologie is een tak van de wetenschap maar wordt, zover het oude rassen* betreft, vooral als hobby beoefend. Pomologische verenigingen en stichtingen zijn het domein van de hobbyist. Een hobbyist die de pomologie bedrijft noemt zichzelf pomoloog.

'Oude rassen' vormen de heilige graal van deze, al-dan-niet in clubverband georganiseerde, pomologen. Het verzamelen en zeker stellen van oude rassen is doorgaans een primair doel. Veel ervan zijn in de loop van de tijd in onbruik en uit het zicht geraakt; pomologen proberen deze rassen op de sporen. Pomologenclubs zien zichzelf als hoeders van cultureel erfgoed.

Achilleshiel/
De queeste naar oude rassen (en de als gevolg daarvan ontstane collecties) is de achilleshiel van de pomologie. Immers: hoe betrouwbaar is de determinatie (herkenning) van deze rassen? en Op grond van welke informatie zijn dergelijke collecties te toetsen??

Determinatie/
Het determineren van fruitcultivars ('rassen') is een vak apart. Bij het determineren wordt de cultivar aan de hand van zijn specifieke kenmerken op naam gebracht. Dat klinkt eenvoudiger dan het is: de twee belangrijkste bottlenecks zijn de vaak buitengewoon gebrekkige beschrijvingen van oude cultivars & de enorme hoeveelheid cultivars die er in omloop is.

Appelcultivars > Wikipedia stelt dat er meer dan 7.500 cultivars van de appel bekend zijn; dit lijkt me ruimschoots aan de hoge kant. Vast staat wel dat het om duizenden rassen gaat. De UK National Fruit Collection omvat 2200 appelcultivars. Het spreekt vanzelf dat er bij zulke aantallen veel cultivars zijn die erg op elkaar lijken.

Bij het determineren hoort de herkenning van de vrucht slechts een eerste stap te zijn. Daarna, als men een cultivar herkent denkt te hebben, zou een uitgebreide check moeten volgen. Er wordt dan enthout genomen van betreffende boom zodat de vermeerderde exemplaren kunnen worden getoetst op groeieigenschappen, op typerende kenmerken van bast en schors, op gevoeligheden, op relatieve [t.o.v. andere cultivars] bloei- en oogsttijden, etc. etc. Een dergelijke procedure duurt enkele jaren, vraagt een vast protocol en is alleen betrouwbaar als het cultivars betreft die nauwgezet zijn beschreven.

De rassen van Knoop/
" . . In 1758 publiceerde Johann Hermann Knoop "Pomologia" de eerste, met handgekleurde platen geïllustreerde wetenschappelijke beschrijving van fruitrassen in Europa. Hij was daarmee de grondlegger van de pomologie. Zijn boeken zijn nog steeds van groot belang voor de studie van oude fruitrassen, waarvan nog een verbluffend groot aantal te vinden is. . "

Deze tekst is van C.M. Ballintijn, die o.m. de werken van Knoop digitaliseerde.
Vooral de laatste zin intrigeert me: Aan de hand waarvan is dit verbluffend grote aantal te vinden?

De boeken van Knoop mogen dan wel de eerste wetenschappelijke pomologische werken zijn, maar de beschrijvingen van de verschillende cultivars zijn summier, en de handgekleurde platen weliswaar fraai, maar met name de kleurpatronen zijn vaak weinig levensecht afgebeeld. Ook is steeds maar één vrucht per ras afgebeeld; er is voorbij gegaan aan de onderlinge verschillen die je binnen een ras zult vinden.

Enkele Griet/
Een van de cultivars die Knoop beschrijft is de Enkele Griet welker herontdekking aanleiding is voor deze kleine verhandeling.
Hieronder de beschrijving en afbeelding uit Knoop's Pomologia

Beschrijving Enkele Griet in Knoop's Pomologia (bron afbeelding http://library.wur.nl/speccol/fruithof/pomologia)


De plaat met -linksboven- de Enkele Griet (bron afbeelding http://library.wur.nl/speccol/fruithof/pomologia)
Mijn mening is dat er op grond van deze informatie nooit met zekerheid gedetermineerd kan worden. Je kunt hooguit stellen dat, wanneer alle gegevens (beschrijving/afbeelding) kloppen, er mogelijk sprake zou kunnen zijn van de Enkele Griet zoals Knoop deze beschrijft. Het stellig benoemen maakt de pomologie ongeloofwaardig.

Mijn pleidooi is daarom voor wat meer zelfreflectie in pomologenkringen en openheid over het gevolgde determinatieprotocol.


Historic Fruit online  >    
http://library.wur.nl/speccol/fruit.html

Op deze site van Wageningen Universiteit vind je de digitale versies van onderstaande pomologische naslagwerken (in volgorde van ouderdom):

#  J.H. Knoop, Pomologia (1758) en Fructologia (1763);
#  M. van Noort, Pomologia Batava (1830);
#  S. Berghuis, De Nederlandsche boomgaard (1868), deel 1: Appels;
#  en         .          .           .             deel 2 Peren en steenvruchten;
#  K.J.W. Ottolander [et al.], Het fruit uit Flora en Pomona (1876, 1879);
#  Lauche, W., Deutsche Pomologie: 100 Birnensorten (1882);
#  Lauche, W., Deutsche Pomologie: 100 Aepfelsorten (1882-1883);
#  H. de Greeff, Onze appels en peren (1905-1908);
#  R. Lijsten, A. Beeftink, Nederlandsche fruitsoorten (1942).


* rassen/
Hoewel fruitcultivars met grote hardnekkigheid als rassen worden betiteld (omwille van de leesbaarheid ook door mij), is dit onjuist.
'Ras' is een benaming voor een variant van een soort die de typerende kenmerken bij geslachtelijke vermeerdering behoudt. Een (botanisch) ras is zaadecht.
De meeste (vrijwel alle) fruitrassen zijn dat niet. Fruitrassen zijn als regel ongeslachtelijk vermeerderd (gekloond); een kloon is een genetisch identieke nakomeling van één ouder. Elk 'ras' is zo een verzameling afstammelingen van één bronexemplaar.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten